Πώς είναι η ζωή στα Εξάρχεια, στο «ανεξάρτητο βασίλειο» της Αθήνας; Μια περιοχή αδικημένη από τον χαρακτηρισμό «άβατο», προσπαθεί να διατηρεί την ισχυρή της ταυτότητα, σήμα-κατατεθέν από τότε που «γεννήθηκε». Στα πόδια του Λυκαβηττού και του Κολωνακίου, τα Εξάρχεια είναι μια από τις πιο παλιές, κάποτε μεσοαστικές και σίγουρα πιο ενδιαφέρουσες περιοχές της Αθήνας. Όλα τα αρχιτεκτονικά κινήματα που πέρασαν από το «σώμα» της Αθήνας, θα τα δει κανείς συγκεντρωμένα εδώ.
Μια άγνωστη μυστική «πόλη» κάτω από την Αθήνα
Εξάρχεια: Ο χάρτης της περιοχής
Η περιοχή των Εξαρχείων ξεκινά από την οδό Πανεπιστημίου και τελειώνει στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Τα Εξάρχεια βρίσκονται δυτικά της συνοικίας της Νεάπολης, με την οδό Χαριλάου Τρικούπη να αποτελεί το βασικό σύνορο. Στην ουσία, το τελευταίο οχυρό, πριν να ξεκινήσει η Νεάπολη, είναι η Καλλιδρομίου. Οι δε Σόλωνος και Μπόταση, χωρίζουν τα Εξάρχεια από την περιοχή της Πλατείας Κάνιγγος.
Όσο για το όνομα τους, αυτό προέκυψε στις αρχές του 20ού αιώνα από τον Βασίλη Έξαρχο, έμπορο από την Κόνιτσα, που διατηρούσε στις αρχές της δεκαετίας του 1880 ένα παντοπωλείο στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους & Σολωμού. Στη συνέχεια, τα μαγαζιά του αυξήθηκαν- καπνοπωλείο, μαγέρικο, φούρνος.
Σήμερα, κάθε γωνιά της γειτονιάς έχει και μια σημαντική ιστορία του σύγχρονου ελληνικού έθνους να διηγηθεί. Όπως η ίδρυση του ΕΑΜ «σ΄ ένα μικρό σπιτάκι στο τέρμα της οδού Μαυρομιχάλη ή, κατ' άλλους, της Ιπποκράτους» στις 27/9/1941. Η καθημερινή ζωή στα Εξάρχεια είναι ταυτισμένη με όλα τα παραπάνω αλλά και με αυτά που ακολουθούν.
Χώροι πολιτισμού και αναψυχής
Εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα, η θρυλική συνοικία περικλείεται από σημαντικούς χώρους πολιτισμού όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών, το Ωδείο- Σχολή Φίλιππου Νάκα αλλά και εξίσου σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα: Νομική Σχολή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Γαλλικό Ινστιτούτο, Γερμανικό Ινστιτούτο, Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, Ελληνοαμερικανική Ένωση, Εθνική Βιβλιοθήκη, Τριλογία.
Και ο πολιτισμός συνεχίζει να εκφράζεται, μέσα από τους μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους και σύγχρονα ελληνικά βιβλιοπωλεία (εκδόσεις: Πατάκης, Μεταίχμιο, Κέδρος, βιβλιοπωλείο Πολιτεία, βιβλιοπωλείο Πρωτοπορία κ.α) αλλά και με τα άκρως «επίμονα» καταστήματα που συνεχίζουν να πωλούν ρετρό, σπάνιους δίσκους βινυλίου, όπως και ρετρό- σπάνια-μεταχειρισμένα βιβλία.
Και την ίδια στιγμή, δίπλα τους συνυπάρχουν, τα πιο ιδιαίτερα, εναλλακτικά, «δημιουργικά» bar, καφέ, εστιατόρια, μικρά και μεγάλα, απλωμένα σαν κορδέλα στα οδούς Ζωωδόχου Πηγής, Χαριλάου Τρικούπη, Μαυρομιχάλη, Ιπποκράτους και Ασκληπιού- τις βασικές αρτηρίες δηλαδή που «αιμοδοτούν» τα Εξάρχεια.
Λόφος του Στρέφη: Ο θρύλος γύρω από την ονομασία του
Εξάρχεια: Αναδρομή στο παρελθόν
Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν εργάτες από τις Κυκλάδες. Το 1865, η γειτονιά εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης. Σε ΦΕΚ, η περιοχή μπήκε (αρ.80, Τεύχος Δ) στις 04/02/1988 ως η Συνοικία 5, του 1ο υ Διαμερίσματος του Δήμου Αθηναίων, με την ονομασία «Μουσείο - Εξάρχεια - Νεάπολη» Σχεδόν έναν αιώνα πίσω, η ίδρυση των πρώτων ελληνικών πανεπιστημιακών σχολών όπως η Νομική (1880), το Πολυτεχνείο (1873) και το Χημείο (1890), έδιναν τη βασική φυσιογνωμία της περιοχή, καθιστώντας την ταυτόχρονα πόλο έλξης φοιτητών, καλλιτεχνών και διανοούμενων (Ηλίας Βενέζης, Νικόλαος Γύζης, Κώστας Καρυωτάκης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Στρατής Μυριβήλης, Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Σουρής, Γιαννούλης Χαλεπάς κ.α)
Σε μία σοφίτα της οδού Μεθώνης 30 έγραψε και το 1936 ο νεαρός Γιάννης Ρίτσος, ένα από τα γνωστότερα ποιήματά του, τον «Επιτάφιο». Τα χρόνια της κατοχής, στην περιοχή κυκλοφορούσε μία Ελληνίδα κατάσκοπος, η Αυγουστίνα, η οποία έδρασε με το ψευδώνυμο «Ροζαλία» (μετέπειτα έδωσε το όνομα της και στην ταβέρνα-ορόσημο της περιοχής). Συνελήφθη το 1943 και καταδικάστηκε σε θάνατο για περίθαλψη και απόκρυψη Βρετανών κατασκόπων και Ελλήνων αντιστασιακών.
Υπάρχουν όμως και οι μελανές στιγμές. Την περίοδο της Χούντας, στο Μέγαρο Λογοθετόπουλου (στην οδό Μπουμπουλίνας 18) και πιο συγκεκριμένα στο πλυσταριό της ταράτσας, βασανίστηκαν εκατοντάδες αντιφρονούντες, όπως ο Ανδρέας Λεντάκης και ο Μίκης Θεοδωράκης. Το τραγούδι «το Σφαγείο», του τελευταίου, περιγράφει αυτό ακριβώς το κτίριο και όσα συνέβαιναν εντός του. Το 1970 κατεδαφίστηκε, δίνοντας τη θέση του σε μια μοντέρνα πολυκατοικία.
Τα πολιτικά γεγονότα ήταν πυκνά για τουλάχιστον τρεις δεκαετίες. Τον Νοέμβριο του 1985 η δολοφονία του 15χρονου Μιχάλη Καλτεζά από αστυνομικό των ΜΑΤ προκάλεσε εκτεταμένα επεισόδια, με αποτέλεσμα την κατάληψη του Χημείου που τελείωσε με την άρση του ασύλου για πρώτη φορά. Τον Δεκέμβριο του 2008, η δολοφονία ενός άλλου 15χρονου του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου από τις σφαίρες αστυνομικού στην οδό Μεσολογγίου, πυροδότησε μια μαζική εξέγερση που ξεκίνησε από τα Εξάρχεια και εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη χώρα.
Η έντονα πολιτικοποιημένη ταυτότητα της περιοχής ήρθε πάντως μετά την κατάληψη της Νομικής, την εξέγερση του Πολυτεχνείου και τα γεγονότα της 17ης Νοεμβρίου 1973. Έκτοτε, τα Εξάρχεια έγιναν η περιοχή- σύμβολο της εξέγερσης για αναρχικές και αριστερές ομάδες. Τα τελευταία χρόνια, η ταυτότητα αυτή φθίνει και δίνει τη θέση της σε ολοένα και πιο τουριστικά αξιοποιήσιμη γειτονιά, με μια πολύ ζωντανή αγορά αλλά και ακριβοθώρητα ακίνητα, οι τιμές των οποίων ανεβαίνουν διαρκώς, με την γειτονιά να θεωρείται πια «φιλέτο» και το gentrification να δημιουργεί έναν χαρακτήρα εκ νέου στην περιοχή.
Σήμα κατατεθέν της κεντρικής πλατείας , αν και τώρα πια έχασε το χρώμα της, η θρυλική εξαώροφη μεσοπολεμική Μπλε Πολυκατοικία, αντιπροσωπευτικό δείγμα του μοντερνισμού. Χτίστηκε το 1933 στη θέση του καφενείου του Σταυροπιερράκου για τον επιχειρηματία Κωστή Αντωνόπουλο, σε σχέδια του Κυριακούλη Παναγιωτάκου. Για δεκαετίες, το μπλε στην απόχρωση του κοβάλτιου, στις εξωτερικές επιφάνειες - επιλογή του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά, ο οποίος είχε συμμετέχει στη διακόσμηση της πολυκατοικίας- κοσμούσε ιδανικά την πλατεία.
Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η πολυκατοικία είχε μετατραπεί σε κέντρο αντικατασκοπίας, ενώ στέγασε την αντιστασιακή οργάνωση «Μίδας 614». Στα Δεκεμβριανά κινδύνευσε τρεις φορές να ανατιναχθεί από μαχητές της ΕΛΑΣ. Τα Δεκεμβριανά ήταν γενικώς περίοδος ορόσημο για τα Εξάρχεια, μιας και η περιοχή δοκιμάστηκε σκληρά. Ένα τμήμα ελεγχόταν από Ελασίτες που ήταν οχυρωμένοι στον λόφο του Στρέφη και τα γύρω κτήρια, και ένα άλλο από κυβερνητικούς στο Χημείο και στο Κολωνάκι. Σημειώθηκαν αρκετές συγκρούσεις, ενώ για λίγο καιρό στη Μπλε Πολυκατικία, οι Ελασίτες είχαν εγκαταστήσει πολυβόλο.
Διαχρονικά πάντως, στη Μπλε Πολυκατοικία, έμειναν άνθρωποι της πολιτικής, των γραμμάτων και της τέχνης- Ρένος Αποστολίδης, Σοφία Βέμπο, Φρέντυ Γερμανός, Λεωνίδας Κύρκος, Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού, Μίμης Τραϊφόρος, Δημήτρης Χορν κ. ά.
Περιοχές σε Αθήνα και Αττική που άλλαξαν όνομα μέσα στα χρόνια
Η ζωή στα Εξάρχεια: 5+1 στάσεις που πρέπει να κάνεις
1. Ροζαλία. Ταβέρνα ιστορική που βρίσκεται στον πεζόδρομο της Βαλτετσίου, μόλις στρίψεις από την Εμμανουήλ Μπενάκη. Περιβάλλον ειδυλλιακό, με αυλή, στο κέντρο της πόλης, «επενδυμένο» με ελιές, μουριές, μποστάνια. Η ταβέρνα βρίσκεται στο πόστο της από το 1978. Φαγητό ταβερνιάρικο, νόστιμο και τίμιο.
2. Ζαχαροπλαστείο Ασημακόπουλοι. Το παλαιότερο ζαχαροπλαστείο της Αθήνας (ξεκίνησε το 1915) και συνεχίζει να ζει ένδοξες στιγμές στην οδό Χαριλάου Τρικούπη. Βασικό συστατικό όλων των γλυκών, το φρέσκο γάλα και τα πολίτικα γλυκά που επιμένουν στις παραδοσιακές συνταγές και την άψογη εκτέλεση. Κάθε Κυριακή, η ουρά είναι τόσο μεγάλη που βγαίνει στον δρόμο.
3. Σινεμά Εκράν. «Το καλοκαίρι θα 'ρθεί. Στην ταράτσα του Βοξ η Μελίνα θα παίζει την Στέλλα. Ραντεβού θα σου δίνω στα σκαλιά του Εκράν, να κοιτάμε τις νύχτες τη Μανιάνι γκρο-πλαν καρφωμένη με δέκα σαΐτες». Το Εκράν, το οποίο βρήκε μια θέση στους στίχους της Λίνας Νικολακοπούλου το 1982, ξεκίνησε την λειτουργία του στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης και γνώρισε μεγάλες δόξες υπό την διαχείριση του Βασίλη Κατριβάνου. Ήταν πάντα σινεμά θερινό για τους ορκισμένους σινεφίλ, με μεγάλη ευαισθησία στην κοινωνική και πολιτική διάσταση των επιλογών των ταινιών του. Το 1997 χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέος θερινός κινηματογράφος και συνεχίζει ανεμπόδιστα την πορεία του μέχρι και σήμερα, προσφέροντας ζωή στα Εξάρχεια.
4. Βιβλιοπωλείο Πολιτεία. Ένα από τα πιο αγαπητά αθηναϊκά βιβλιοπωλεία, η Πολιτεία της οδού Ασκληπιού, με το εμβληματικό της υπόγειο να είναι στέκι βιβλιόφιλων της Αθήνας και μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο του βιβλίου, είναι τόπος λατρείας όλων των Αθηναίων βιβλιόφιλων. Οι τιμές είναι άκρως οικονομικές, η ποικιλία μεγάλη και οι υπάλληλοι, τα ξέρουν όλα!
5. Καφενείο Η Μουριά. Χαριλάου Τρικούπη και Καλλιδρομίου γωνία, στα ψηλά των Εξαρχείων, ζει μεγάλες στιγμές δόξες κάθε Σάββατο που λειτουργεί η «μακρόσυρτη» λαϊκή της Καλλιδρομίου. Η αιωνόβια Μουριά των Εξαρχείων άνοιξε το 1915 και πήρε το όνομά της από το δέντρο με το πλατύ φύλλωμα που έκανε πυκνή σκιά στην πλευρά της Χαριλάου Τρικούπη. Κάποτε, σε αυτό το σημείο βρισκόταν και το πηγάδι που προμήθευε νερό τους κατοίκους της περιοχής. Από τότε μέχρι σήμερα προσφέρει τον πιο μερακλίδικο ελληνικό καφέ στα Εξάρχεια αλλά και τσίπουρο και ούζο με εύκολα πιάτα μεζέ, τα οποία περιλαμβάνουν από βραστό αυγό και ντολμαδάκια μέχρι γραβιέρα, αγγούρι, σαλάμι αέρος και ντοματίνια.
6. Η λαϊκή στην Καλλιδρομίου. Κάθε Σάββατο στήνεται στα Εξάρχεια μια ιδιαίτερη γιορτή. Πού; Στην λαϊκή της Καλλιδρομίου. Εκεί αναπτύσσεται. χρόνια τώρα, ένα διαφορετικό σύμπαν. Χρώματα, μυρωδιές και φωνές στους πάγκους της λαϊκής. Μια βόλτα που αξίζει να κάνεις, ακόμη και αν δε χρειάζεται να ψωνίσεις. Η επόμενη στάση του θα είναι σε κάποιο από τα παραδοσιακά καφέ, απολαμβάνοντας μεζέδες. Γιατί η ζωή στα Εξάρχεια σου προσφέρει κάτι που δε θα βρεις σε ολόκληρη την Αθήνα. Κι αφού έχεις φτάσει ως εκεί, δες πού ακριβώς γυρίστηκε η θρυλική σκηνή του ελληνικού κινηματογράφου με την ατάκα «Φύγε Στέλλα, κρατάω μαχαίρι» και περπάτησε στο δρόμο όπου ο Γιώργος Φούντας σκότωσε τη Μελίνα Μερκούρη.
Ταξίδια στην Ελλάδα
Οδός Ακαδημίας 58: Τι κρύβεται πίσω από την βαριά πόρτα του ιστορικού κτιρίου;
Ποιος ήταν ο πρώτος ένοικος της οικίας που έμεινε γνωστή ως Οικία Κοκοβίκου
