Ένα από τα πιο ιστορικά παλαιοχριστιανικά αξιοθέατα βρίσκεται στην Πάρο και είναι η Παναγιά Εκατονταπυλιανή.
Η Παναγιά Εκατονταπυλιανή βρίσκεται στη Χώρα της Πάρου, την Παροικιά, λίγα μέτρα έξω από το λιμάνι. Κατατάσσεται ως το μεγαλύτερο και πιο καλοδιατηρημένο παλαιοχριστιανικό μνημείο σε όλη την Ελλάδα.
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, το αρχικό κτήριο ήταν έργο του αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Μεγάλου και Αγίου Κωνσταντίνου ο οποίος είχε προβεί στην ανέγερση του ναού για να εκπληρώσει την επιθυμία της μητέρας του Αγίας Ελένης.
Αναλυτικότερα, οι διηγήσεις αναφέρουν πως σε μια διαδρομή της Αγίας Ελένης προς τους Αγίους Τόπους, λόγω μεγάλης κακοκαιρίας, το πλοίο αναγκάστηκε να δέσει στο λιμάνι της Πάρου. Τότε η Αγία Ελένη έταξε ως τάμα στην Παναγία η οποία ήταν προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης, να κτίσει ένα ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Κατά τον 4ο αιώνα το τάμα υλοποιήθηκε από τον γιο της,τον Άγιο Κωνσταντίνο.
Στην εποχή του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού κατά τον 6ο αιώνα, η Παναγία η Εκατονταπυλιανή ανακαινίστηκε με τροποποιήσεις που έγιναν από τον μαθητή του αρχιτέκτονα της Αγιάς Σοφιάς. Σύμφωνα με την παράδοση, ο μαθητευόμενος ξεπέρασε σε δημιουργικότητα τον ίδιο τον δάσκαλό του.
Το όνομα
Η έκκλησία είναι γνωστή με δύο ονομασίες: Εκατονταπυλιανή και Καταπολιανή. Και τα δύο ονόματα είναι εξίσου σημαντικά καθώς συμβαδίζουν με την ιστορία της Κωνσταντινούπολης και της Αγίας Σοφίας. Σύμφωνα με τον μύθο, η Παναγιά Εκατονταπυλιανή πήρε το όνομά της από τις 100 πύλες. Σύμφωνα με την παράδοση όμως, φανερές είναι μόνο οι 99 πύλες. Η 100η θα αποκαλυφθεί όταν ανοίξει η αντίστοιχη μυστική πόρτα που βρίσκεται στην Αγιά Σοφιά και η Κωνσταντινούπολη γυρίσει πίσω στα χέρια των Ελλήνων.
