Ερνέστος Τσίλλερ: Ο αρχιτέκτονας που γέμισε την Αθήνα «διαμάντια»

Αν σε κάποιον μπορεί να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «Φιλέλληνας», αδιαμφισβήτητα αυτός μπορεί να είναι ο Ερνέστος Τσίλλερ. Μια προσωπικότητα που άφησε όσο λίγες το αποτύπωμά της στην Αθήνα και την Ελλάδα γενικότερα. Είναι ο άνθρωπος που μετέτρεψε την πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου από ένα μεγάλο χωριό -οικιστικά- σε μια πόλη με ευρωπαϊκό αέρα.

Ενας αρχιτέκτονας που δεν είδε την ανέγερση κτιρίων στην Αθήνα ως απλό επάγγελμα. Η Ελλάδα έγινε για εκείνον η ιδιαίτερη πατρίδα του και ταυτόχρονα ο «καμβάς» που θα ξεδίπλωνε όλο το ταλέντο του. Μελέτησε όσο λίγοι την αρχιτεκτονική της κλασικής αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Κατάφερε, λοιπόν, να παντρέψει αυτούς τους ρυθμούς με αναγεννησιακά στοιχεία, ευρωπαϊκά αρχιτεκτονικά κινήματα, όπως ο νεοκλασικισμός και βορειοευρωπαϊκές πινελιές.

Τα πρώτα χρόνια της ζωής του Τσίλλερ

Ο Ερνέστος Τσίλλερ (Ernst Moritz Theodor Ziller) γεννήθηκε στις 22 Ιουνίου του 1837 στο Oμπερλόσσνιτς της Σαξονίας. Το οικογενειακό του υπόβαθρο έπαιξε αδιαμφισβήτητα ρόλο στη μετέπειτα πορεία του. Ο πατέρας του ήταν μηχανικός και μάλιστα εργολάβος της περιοχής που ζούσαν. Ο Ερνέστος και τα αδέρφια του έζησαν από πολύ κοντά το επάγγελμα του πατέρα τους. Η επαφή τους μάλιστα δεν παρέμεινε μόνο στα σχέδια αλλά πολύ συχνά βρίσκονταν στην οικοδομή για να δουν στην πράξη πώς γίνεται η ανέγερση των κτιρίων. Τα παιδικά του χρόνια έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στον δικό του επαγγελματικό προσανατολισμό. Δε θα γινόταν, ωστόσο, τίποτε αν δεν υπήρχε η πρώτη «μαγιά», το μοναδικό ταλέντο του.

Πέντε κλασικά κτήρια στη Αθήνα που δεν υπάρχουν πια

Ο μέντοράς του, οι σπουδές και τα πρώτα βήματα

Καταλυτικό ρόλο στην πορεία του Τσίλλερ έπαιξε ο Θεόφιλος Χάνσεν. Το 1855 έγινε δεκτός στην Βασιλική Σχολή της Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου της Δρέσδης απ’ όπου και αποφοίτησε το 1858. Ωστόσο στο ενδιάμεσο θα κάνει την πρακτική του Βιέννη στο γραφείο του Δανού αρχιτέκτονα. Αυτή η συνάντηση θα είναι μοιραία για την εξέλιξη του Τσίλλερ. Ο Χάνσεν είναι ο άνθρωπος που θα τον φέρει για πρώτη φορά σε επαφή με την Ελλάδα. Χωρίς να μπορεί να φανταστεί ότι ανοίγει έτσι ένα κεφάλαιο στην αρχιτεκτονική ζωή μιας ολόκληρης χώρας. Το 1859 ο Ερνέστος Τσίλλερ έχει επιστρέψει στην πατρίδα του και μάλιστα συμμετέχει σε διαγωνισμό ανέγερσης κατοικιών στην Τιφλίδα. Τα σχέδια του ανατρέπονται όταν ο Χάνσεν αναλαμβάνει την ανέγερση του κτιρίου της Ακαδημίας Αθηνών. Προτείνει τότε στον Τσίλλερ να αναλάβει την επίβλεψη. Ο Γερμανός αρχιτέκτονας δέχεται.

Η πρώτη επαφή με την Ελλάδα

Τον Ιανουάριο του 1861 ο Τσίλλερ σε ηλικία 24 ετών φτάνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Αθήνα. Παρά την πλήρη αφοσίωσή του στο έργο της Ακαδημίας, θέλει να γνωρίσει τους αρχιτεκτονικούς θησαυρούς όλης της Ελλάδας. Ετσι περιοδεύει στη χώρα και καταγράφει τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής και τις επιρροές των διάφορων πολιτισμών τα κτίρια. Στα μετέπειτα έργα του, μάλιστα, είναι φανερά επηρεασμένος και δεν αρκείται στην απλή αντιγραφή ευρωπαϊκών στοιχείων. Αυτό τον έκανε να ξεχωρίσει. Μελέτησε την Ακρόπολη και ανέλυσε σε βάθος τα κλασικά δημιουργήματα.

Ο Τσίλλερ εντάχθηκε πολύ γρήγορα στην αθηναϊκή κοινωνία και προσαρμόστηκε στην ελληνική κουλτούρα. Κάνει γνωριμίες και δημιουργεί τον δικό του κύκλο στην πρωτεύουσα. Ωστόσο, αναγκάζεται να φύγει για ένα διάστημα στην Ιταλία και από εκεί στη Βιέννη. Μετά την έξωση του Οθωνα τα έργα στην Ακαδημία διακόπτονται και εκείνος ξεκινάει μια σειρά εκπαιδευτικών ταξιδιών. Το 1864 επιστρέφει στο γραφείο του Χάνσεν στη Βιέννη και συνεχίζει τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική και την ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών. Δεν είναι τυχαίο ότι με την αποφοίτησή του τιμήθηκε από τη Σχολή με αργυρό μετάλλιο.

Αθήνα: Η ιδιαίτερη ιστορία πίσω από την πεζοδρόμηση της Ερμού

Η επιστροφή στην Ελλάδα

Η απουσία του από την Ελλάδα δεν κράτησε για πολύ. Το 1868 ο Ερνέστος Τσίλλερ επιστρέφει και μένει για πάντα. Η Αθήνα τον έχει κερδίσει και εκεί πλέον θα χτίσει την καριέρα του κάνοντας αυτό που αγαπά. Σχεδιάζοντας αρχιτεκτονικά διαμάντια και διαμορφώνοντας την οικιστική όψη μιας ολόκληρης πόλης.

Το 1872 διορίζεται καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών, το σημερινό Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Λίγα χρόνια αργότερα, όμως, θα απομακρυνθεί από εκεί. Η πεισματική του άρνηση να συγκαλύψει οικονομικές καταχρήσεις που καθυστερούσαν την ανέγερσή του Ζαππείου θα τον οδηγήσουν στην απόλυση. Η ζωή του όμως πια είναι οργανωμένη στην Ελλάδα και δεν θα αποχωρήσει δεύτερη φορά.

Η επαγγελματική άνοδος

Εντωμεταξύ, η καριέρα του αρχίζει να γνωρίζει μεγάλη άνοδο. Σε αυτά τα χρόνια παραμονής του στην Ελλάδα παντρεύεται με τη σολίστ πιάνου και συνθέτρια, Σοφία Δούδου. Ταυτόχρονα γνωρίζεται και αποκτά φιλία με τον βασιλιά Γεώργιο Α’. Η εμπιστοσύνη που θα δείξει στον πρόσωπό του, τού ανοίγει δεκάδες πόρτες. Ο Τσίλλερ σύντομα αναλαμβάνει δεκάδες παραγγελίες για ανέγερση δημοσίων αλλά και ιδιωτικών κτιρίων.

Μελέτησε συνολικά πάνω από 600 κτίρια και μετέτρεψε την Αθήνα σε ένα πραγματικό αρχιτεκτονικό στολίδι. Ηταν ο μοναδικός που μελέτησε τόσο την τότε υπάρχουσα αισθητική της χώρας και την προσάρμοσε στις ευρωπαϊκές γραμμές. Το αποτέλεσμα ήταν η πραγματική αναγέννηση της Αττικής.

Περί το έτος 1912 ο Τσίλλερ έχει ήδη στολίσει την Αθήνα με αριστουργήματα. Καθιερώνεται ως ο πλέον καταξιωμένος αρχιτέκτονας της εποχής και δημιουργεί σπουδαία έργα το ένα μετά το άλλο. Ολα με προσωπικό ενδιαφέρον διατηρώντας μια μοναδική ισορροπία ανάμεσα στο επάγγελμα και την αγάπη του για την Ελλάδα.

Το αποκορύφωμα ήρθε όταν ο βασιλιάς τού αναθέτει την ανέγερση των θερινών ανακτόρων στο Τατόι. Ολη η αθηναϊκή ελίτ θα περάσει τότε από το γραφείο του για να μπει στη λίστα. Ολοι θέλουν μέγαρα και εξοχικές κατοικίες δια χειρός... Τσίλλερ! Τα κτίριά του είναι άμεσα αναγνωρίσιμα. Μέχρι και σήμερα τα κτίρια που σχεδίασε αναγνωρίζονται πολύ εύκολα. Στα δημόσια θα δει κανείς ότι διατηρείται το ελληνικό πνεύμα του κλασικισμού ή της βυζαντινής παράδοσης. Στα ιδιωτικά έργα του, ο Τσίλλερ έδωσε έναν τόνο αθηναϊκού νεοκλασικισμού αλλά και εκλεκτισμού.

Μονοήμερη εκδρομή στο κτήμα Τατοΐου: Μια μοναδική εμπειρία

Το σπουδαίο έργο του Τσίλλερ

Δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσεις τα έργα του Τσίλλερ. Ωστόσο κάποια από τα αριστουργήματά του είναι περισσότερο γνωστά. Το Προεδρικό Μέγαρο αδιαμφισβήτητα συγκαταλέγεται στα πιο εντυπωσιακά. Τη λίστα συμπληρώνουν η Εθνική Βιβλιοθήκη, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (στο τελευταίο στάδιο της επίβλεψης), το Βασιλικό Θέατρο, το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών και το Μέγαρο Μελά.

Το Παλαιό Χημείο, το Γερμανικό και Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, το Ιλίου Μέλαθρον, το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού και η Αιγυπτιακή Πρεσβεία ξεχώρισαν επίσης για την αισθητική τους. Το ίδιο και το Μέγαρο Σταθάτου και το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού.

Ο Ερνέστος Τσίλλερ ανέλαβε επίσης πλήθος ναών, ξενοδοχείων και ιδιωτικών κατοικιών. Το έργο του μάλιστα δε σταμάτησε μόνο στην Αθήνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Δημαρχείο της Ερμούπολης το οποίο ξεχωρίζει για την αρχιτεκτονική και αισθητική του. Με ό,τι κι αν καταπιανόταν το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Δυστυχώς πολλά από τα αριστουργήματά του σήμερα δεν υπάρχουν. Θυσιάστηκαν στο βωμό της αντιπαροχής και κατεδαφίστηκαν. Μόνο οι φωτογραφίες μένουν να τα θυμίζουν.

Πρωτοπόρος και στην κατασκευή

Ο Τσίλλερ πρωτοπόρησε όχι μόνο στο σχεδιασμό αλλά και στην κατασκευή. Λίγοι γνωρίζουν ότι είναι ο πρώτος που έφερε στην Ελλάδα τον τεχνητό εξαερισμό και την κεντρική θέρμανση. Επίσης αντικατέστησε τα παντζούρια με ρολά στα μαγαζιά της Αθήνας. Είναι μάλιστα ο πρώτος αρχιτέκτονας στην Ελλάδα που χρησιμοποίησε σιδηρά υποστυλώματα στην οικοδομή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η οικία του Ερρίκου Σλήμαν (το Ιλίου Μέλαθρον). Ο Τσίλλερ έβαλε ρολά στα παράθυρα, πυροπροστασία και σύστημα θέρμανσης και εξαερισμού με αεραγωγούς που κατέληγαν στα δάπεδα των δωματίων!

Ο Ερνέστος Τσίλλερ πέθανε στην Ελλάδα το 1923 πάμφτωχος. Μερικοί άστοχοι οικονομικοί χειρισμοί τον οδήγησαν στην πτώχευση και έχασε το σπίτι του. Ηδη από το 1911, το κτίριο είχε περάσει στα χέρια μεγάλης ασφαλιστικής εταιρείας. Ένα χρόνο μετά η εταιρεία έβγαλε το σπίτι σε πλειστηριασμό. Νέος ιδιοκτήτης έγινε ο Κεφαλλονίτης τραπεζίτης και ιδρυτής της Ιωνικής και Λαϊκής Τράπεζας, Διονύσιος Λοβέρδος.

Ο Τσίλλερ αποτέλεσε αδιαμφισβήτητα για την Ελλάδα μια σπουδαία προσωπικότητα. Χωρίς υπερβολή είναι ο άνθρωπος που διαμόρφωσε την αρχιτεκτονική αισθητική της Αθήνας πριν αυτή γεμίσει πολυκατοικίες άναρχα δομημένες. Άφησε το σημάδι του ανεξίτηλα στη χώρα που αγάπησε ίσως και περισσότερο από τη χώρα που γεννήθηκε. Δεν είναι τυχαίο ότι έλαβε και την ελληνική υπηκοότητα.

Σήμερα, πέρα από το ζωντανό έργο του που μπορεί κανείς να θαυμάσει στους δρόμους της Αθήνας, μπορεί να επισκεφθεί την Εθνική Πινακοθήκη. Εκεί βρίσκονται τα περισσότερα σχέδια και οι μελέτες του, αρκετές εκ των οποίων έμειναν στα χαρτιά.

Πηγή φωτογραφιών: athensattica.com, syrosisland.gr, wikipedia.org

Το θρυλικό ξενοδοχείο-κόσμημα στο Φάληρο και το άδοξο τέλος του